ملاحظات اخلاقی
مقدمه
اخلاق جمع خُلق است؛ نیرو و سرشت باطنی‌است، که با دید بصیرت غیرظاهر دیده می‌شود. صفت راسخی است که انسان هرعمل متناسب را با آن بی‌درنگ، بدون تفکر انجام می‌دهد؛ چون شجاعت در وقت خطر، گذشت در هنگام قهر و غضب، ایثار در هنگام تنگ‌دستی و مُست‌مندی. در اصطلاح، اخلاق عبارت است از «اصول و ارزش‌هایی که رفتار انسان را تنظیم می‌کند».
اخلاق دو محور دارد: یکی شامل تمام فضایل است و دومی شامل تمام رذایل. فضایل، پیام نیک و رذایل بار منفی دارد. هرگاه اخلاق مطلق ذکر شود، هدف آن تصور و تلقی مثبت است؛ مانندِ اخلاق روزنامه‌نگاری، اخلاقِ علمی، اخلاق طبابت و...؛
بدون تردید، مفهوم واژۀ اخلاق روشن و مطلوب است، نیازی به آموختن زیاد ندارد؛ اما چون سرنوشت اخلاق به هنر، دانش، کسب‌و‌کار و رفتار اجتماعی انسان می‌پیوندد، جزئیات بیش‌تری با‌خود حمل می‌کند که ناگزیر از تجزیه‌و‌تحلیل است، تا آموختن و وقوف بر جزئیات آن دست‌یاب گردد. حتا با‌وجود آموختن جزئیات اخلاق، گاهی چنان دقت ایجاب می‌کند، که رعایت آن در نقاط مناسب و محورهای اساسی زنده‌گی دشوار می‌نماید؛ بنا‌براین، اخلاق را با هرکدام از محورهای مناسب آن باید تعریف کرد. یکی از محورهای اساسی گفت‌مان اخلاق، میدان‌های علمی، پژوهشی و نویسنده‌گی است، که پاس‌داشت آن سخت بایستنی است.
هسته‌های انتقال پیام‌های علمی، فرهنگی و معلوماتی، مانند کتاب‌ها، رساله‌ها، سال‌نامه‌ها، فصل‌نامه‌ها، ماه‌نامه‌ها، هفته‌نامه‌ها، روزنامه‌ها و ... از بهر توفیق در کسب اعتماد مخاطبان؛ لازم دارند دارای اصولی باشند، که متکای اخلاقی را با خود ارمغان کنند. اصولی که همۀ دستاندرکاران را مانندِ مدیر، سردبیر، نویسنده‌گان و هیئت علمی و داوران را به رعایت آن وادارد.
مبنا
این دستورِ اخلاقی با‌توجه به لایحۀ نشراتی ۱۴۰۰وزارت تحصیلات عالی امارت اسلامی افغانستان و در هم‌آهنگی با اصول دانش‌گاه غالب تدوین گردیده است؛ بناءً در این پالیسی معیارهای اخلاقی، برای نویسنده‌گان و دستاندرکاران دوفصل‌نامۀ بین‌المللی علوم طبی غالب در نظر گرفته شده است.
مدیرمسؤول و باورهای مسؤولیتی
- حفظ امانت حقوقی و معنوی دوفصل‌نامه، از مسؤولیت‌های ارزندۀ مدیرمسؤول است؛
- به قدر توان، مدیرمسؤول علم‌بردار توجیه معیارهای علمی مجله به‌سوی ارتقای فرهنگ اخلاقی جامعه است؛
- حصول اطمینان از معیارهای کمال و صحت نوشته‌ها، از مسؤولیت‌های مدیرمسؤول است؛
- مدیرمسؤول، مسؤولیت کلیه اصلاحات توجیهی، سیاست‌گذاری‌های سازنده و دقت و شفافیت را، به عهده دارد؛
- برای جلوگیری از اشتباهات، مدیرمسؤول از ارزیابی درست نوشته‌ها و اطلاع از محتویات خود را، مطمئن می‌سازد؛
- از عهده‌داری مدیرمسؤول، تعیین خطوط و سلیقه‌ها، و معیارهای مناسب توأم با تشخیص تطابق نوشته‌ها با معیارهای اخلاقی مجله است؛
- تعیین ویژه‌گی‌های اخلاق‌محور دوفصل‌نامه و گروهِ کاریِ درخورِ این پندار، به عهدۀ مدیرمسؤول است؛
- مدیرمسؤول برای ارتقای دوفصل‌نامه به‌سوی شهرت نیک و زدودن هرگونه تصور منفی از نشریه، تلاش پی‌گیر می‌نماید؛
- عهده‌دار نهایی تمام فعالیت‌های اخلاق‌محور حقوقی و اداری دوفصل‌نامه، مدیرمسؤول می‌باشد.
سردبیر، عهده‌دار دیدگاه علمی - معرفتی
- تلاش مخلصانه در بهبود کیفیت علمی مجله، به دوش سردبیر است؛
- ارزش‌گزاری منصفانۀ مقاله‌ها، با معیارهای علمی، بهر تجویز نشر یا عدم نشر، به عهدۀ سردبیر است؛
- از مسؤولیت‌های سردبیر، تشخیص هم‌خوانی مقالات ارسالی با ارزش‌های علمی- اخلاقی دوفصل‌نامۀ علوم طبی غالب است؛
- سردبیر مکلفیت علمی و وجدانی دارد تا مقالات را تنها از نظر علمی و محتوایی، و بدون توجه به گرایش‌های شهروندی، قومی، نژادی، جنسیتی، باورهای فکری و مذهبی و یا جهت‌گیری‌های سیاسی نویسنده، ارزیابی کند؛
- سردبیر هیچ‌گونه محتویاتی از نوشتۀ ارسال‌شده را جز به خود نویسنده، داور، ویراستار و ناشر فاش نمی‌گرداند؛
- سردبیر مسؤول است در قبال نوشته‌های نشرناشده؛ بدون اجازۀ رسمی نویسنده، از مقاله استفادۀ دومی نمی‌کند؛
- از مسؤولیت‌های وظیفه‌یی و وجدانی سردبیر است تا قبل از نشر مقالات، محرمانه‌بودن آن‌ها را پاس دارد؛
- سردبیر، باید سرّی‌بودن نام داوران و نام نویسنده‌گان را، هنگام داوری و بررسی مقالات، حفظ کند؛
- سردبیر، هنگام ارزیابی نوشته‌ها، تعارض منافع را تجویز نکند (نباید نوشته‌یی نشر شود که مستقیم با منفعت نهاد، نشریه یا شخص منافات داشته باشد...).
هیئت تحریر، وظیفه‌دار تشخیص کار و اهل کار
هیئت تحریر وظایفی دارد، که در چوکات پندارهای اخلاقی بر اساس زیر تمثیل می‌گردد:
- گزینش داوران طبق مقتضیات علمی و وجدانی، از مسؤولیت‌های هیئت تحریر است؛
- عهده‌دار تهیۀ لیست معیارها جهتِ داوری نوشته‌ها، اعضای هیئت تحریر است؛
- از مسؤولیت‌های اخلاق و وجدانی هیئت تحریر، انتخاب یا رد نوشته‌های فرستاده شده است؛
- شناسایی سرقت علمی و ادبی، تقلب‌های احتمالی، مسترد‌کردن نوشته‌ها و... وظیفۀ علمی - اخلاقی عضو هیئت است؛
- پندار اخلاقی عضو هیئت ایجاب می‌کند که تمرکز روی محور عقلانیت و دانش‌آوری نوشته داشته باشد؛
- عضو هیئت تحریر، محتویات نوشتۀ ارسالی را به کسی غیر از نویسندۀ مسؤول و داور افشا نمی‌کند؛
- مقاله‌هایی که مانده و زیور نشر نیافته، نباید توسط عضو هیئت تحریر مورد بهره‌برداری شخصی واقع شود.
داوران، تشخیص‌کنندۀ شایست و نا شایست
- داور در تصمیم‌گیری جهت نشر یا عدم نشر مقالات ارسال‌شده، سردبیر را هم‌کاری می‌کند؛
- محرمانه‌نگه‌داشتن محتویات نوشته‌های تحت بررسی، قبل از نشر، از مسؤولیت‌های داور است؛
- ارائۀ دیدگاه داور نسبت به نوشته‌های ارسالی، باید راستی‌محور، تخصصی و دور از هر گرایش شخصی باشد؛
- در‌صورتی‌که نوشته/ مقاله تعارض علایق با یکی از نویسنده‌گان یا نهاد‌ها دارد، داور نباید نوشته را داوری کند؛ در صورت لزوم، تعارض منافع را باید تصریح و افشا بدارد؛
- داور مسؤولیت دارد، احتمال سرقت علمی و ادبی، تقلب و جعل‌کاری را در نوشتۀ تحت بررسی، پی‌گیری و کُنه قضیه را به مدیرمسؤول و سردبیر آگهی دهد؛
- داور مُجاز نیست از نوشتۀ نویسنده‌گان استفادۀ دومی نماید.
نویسنده‌گان، بایدها و نباید‌ها
نو‌آوری و ابتکار
- مسؤولیت علمی و اخلاقی نویسنده است، که نوشته و نتایج آن بر محور حوزۀ تخصصی دوفصل‌نامۀ علوم طبی غالب باشد؛
- مقالات رد‌شده یا انصراف‌داده شده، بعد از سه ماه، از بایگانی دوفصل‌نامه حذف و مجله هیچ‌گونه مسؤولیتی را در قبال آن پذیرا نمی‌باشد؛
- پذیرش نوشتۀ ارسالی مشروط است بر این که نتیجۀ تحقیق خود نویسنده باشد؛ استفاده از پژوهش دیگران فقط با ذکر نام پذیرفتنی است؛
- پندار اخلاقی دوفصل‌نامۀ بین‌المللی علوم طبی غالب بر این است که نویسنده با ارجاع دقیق به منابع اصلی نوشته، استناد دقیق ارائه نماید؛
- نویسندۀ ما مسؤول است نوشته‌یی را که به دوفصل‌نامۀ علوم طبی غالب می‌فرستد، دور از تکرار، دارای پیام و تلاشی در رفع نیاز جامعه باشد؛
- از وظایف علمی و اخلاقی نویسنده است که معلوماتی را که در مقاله به کار برده است، اصالت‌اش را مشخص کند. در صورتی‌که توسط خود نویسنده یا نویسندۀ دیگری، برخی از محتویات آن به‌کار رفته باشد، نویسندۀ ما باید آن را آشکار کند؛
- بهره‌گیری از دیگر نوشته‌ها و منابع، وقتی پذیرفتنی نویسنده مسؤولیت اخلاقی و علمی دارد، اگر یک نوشته یا بخشی آن را به این دوفصل‌نامه فرستاده، و در دست بررسی قرار دارد، نباید کل یا بخشی آن را به نشریۀ دیگری ارسال نماید و هم‌چنان بر عکس موضوع نیز؛
- است که اطلاعات مربوط کامل و منبع صراحتاً ذکر شود؛
- نویسنده نباید نوشته‌یی را به دوفصل‌نامۀ علوم طبی غالب بفرستد که به این زبان و یا به زبان دیگری نشر شده یا جهت نشر پذیرفته شده باشد و برعکس نیز؛
- نویسنده، از روی اخلاق در بیان فکر و ادعای اندیشۀ علمی خود باید رُک باشد. دیدگاه فکری خود را در نوشته تصریح کند؛ و آن‌چه را باز‌نویسی و یا نقل از نوشتۀ دیگران کرده، باید به شکل نقل قول «.....» و ذکر منبع درج نماید؛
- نوشته‌یی که توسط سردبیر، بعد از ارزیابی رد شده است، نباید نویسنده آن را ارسال مجدد کند؛ درصورتی که علاقه به ارسال نسخۀ اصلاح‌شدۀ مقاله دارد، باید موضوع را با سردبیر واضح و قناعت آن را، قبل از ارسال، به‌دست‌آورد.
امانت و اصالت
- نویسندۀ مقاله، چه یکی باشد یا بیش‌تر، در قبال اصالت نوشته مسؤول است. حق تثبیت اصالت مقالات فرستاده‌شده به ادارۀ مجله، محفوظ می‌ماند؛
- نویسنده مسؤولیت وظیفه‌یی و وجدانی دارد، هنگام تحقیق، امانت علمی را رعایت کند، تا کاری به کسی منسوب شود که خود انجام نداده است؛ بنا‌براین، احتیاط و پرهیز در موارد احتمالی زیر باید پیامی از امانت‌داری نویسندۀ ما داشته باشد:
الف) اجتناب از درج اثر علمی/ دست‌آوردهای دیگران به نام نویسندۀ مشارالیه (... سرقت علمی)؛
ب) پرهیز از تکرار نشر نوشتۀ یک نویسنده در چند نشریۀ علمی/ نوشتاری؛
ج) اجتناب از درج نام نویسنده‌گانی که در مقاله کار یا سهمی نداشته اند؛
د) دوری از کُپی‌برداری یا نقل قول از نوشتۀ دیگران، بد ون پاس‌داشت اصول شناخته‌شدۀ علمی- پژوهشی؛
- از مسؤولیت‌های اخلاقی نویسنده، پرهیز از تضاد منافع است؛ یعنی وجود یا ایجاد رابطه‌یی که بین نویسنده و بین طرف‌های ذی‌دخل در نشر، که برای یکی از اطراف منافع مادی ایجاد کند؛ نمونۀ آن می‌تواند حسب زیر باشد:
الفــ. یکی از نویسنده‌گان در همان نهادی باشد، که داور یا سردبیر در آن باشد؛
بــ. نویسندۀ مسؤول یا یکی از نویسنده‌گان شریک، عضویت بخش تحقیقات/ رسایل علمی را داشته باشد؛
پـ. شریک‌بودن نویسنده یا یکی از شریکان مقاله، سردبیر یا داور، در عین وقت، هم‌کار مجموعه از نویسنده‌گان هم‌کار در نوشته/ تحقیق دیگری باشد؛
- نوشته‌هایی که در چوکات چکیده در کنفرانس‌های علمی- تخصصی و یا همایش‌ها و سمینار‌ها ارائه شوند، درصورتی که حاوی بر شرایط دوفصل‌نامه باشد، می‌شود به شکل یک تحقیق / مقاله کامل زیور چاپ یابد.
رازداری
- مجلۀ علوم طبی غالب، در بررسی و ارزیابی نوشته‌های فرستاده‌شده، شیوۀ رازداری را پی می‌گیرد تا نام نویسنده و نام داور نسبت به یک‌دیگر فاش نگردد. طرفین مذکور نیز مطلوب‌اند این رازداری را پاس بدارند و هویت خویش را به یک‌دیگر آشکار نگردانند تا در داوری نوشته‌ها، بی‌طرفیِ انصاف‌محور پاس داشته شود. بناءً نویسندۀ ما نمی‌تواند در متن نوشته، در حاشیه، پاورقی و... اشاره‌یی به هویت خود داشته باشد، که سبب خدشه‌دارشدن این رازداری گردد؛
- در پاس‌داشت رازداری، نویسنده باید از نشر عنوان، مبحث، یا فقره یا متحویاتی را از نوشته در پای‌گاه نشراتی، قبل از نشر دوفصل‌نامه، بپرهیزد؛
- نویسنده جهت حفظ رازداری، نباید در نوشتۀ ارسالی به نام‌هایی اشاره کند که در نوشته‌های قبلی او نظر داده بودند یا ملاحظه‌یی را ارائه داشته‌اند؛
- از مسؤولیت نویسنده است که حریم خصوصی، کرامت انسانی و آزادی‌های شناخته‌شدۀ بشری را پاس بدارد.
احتیاط‌‌محوری
- مسؤولیت‌پذیری، اساس رشد علم و نویسنده، مسؤول عام‌و‌تام دیدگاه‌های علمی است، که در نوشته درج‌کرده و فرستاده است؛ لذا در ادعا، استناد، نقل و روایت باید جزم و احتیاط را پاس بدارد؛
- از وظایف علمی و وجدانی نویسنده است، که آن چه را در فرضیه‌ها و پرسش‌های تحقیق خود به کار برده، مکمل برای خواننده‌گان عرضه دارد، بدون ارزش‌دهی براین‌که مؤید پیامدهای مورد توقع باشد و یا در تناقض با آن؛
- نویسنده، در نوشتۀ خود باید مراجع، مآخذ و جزئیات لازم را جهت تسهیل دست‌رسی خواننده‌گان و محققان، مکمّل بیان نماید تا زمینه برای پژوهش مشابه وجود داشته باشد و از تداخل موضوعات مشابه و سوء استفاده جلوگیری شود؛
- اشاره به نقاط منافی اخلاقی که جرح روان اجتماعی را دامن بزند؛ مانند سلیقه‌های قومی، قبیله‌یی، نژادی، دینی، مذهبی، ارائۀ معلومات غلط و جعلی و...، خلاف معیارهای اخلاقی این دوفصل‌نامه به‌شمار می‌رود؛
- در صورتی‌که لغزش قابل لمسی در نوشته/ مقاله رخ داده باشد، نویسندۀ ما به محض احساس، موضوع را به سردبیر خاطر نشان و در اصلاح و بازنگری نوشته اقدام جدی نماید؛ اگر بعد از نشر نوشته در مجله، جهتِ سومی موضوع اشتباه را مدعی شود؛ در عدم قناعت، جهت درستی و صحت نوشته، نویسندۀ ما بی‌درنگ باید براهین خود را در دست‌رس سردبیر قرار دهد.
نوشته‌های مشترک
- کسانی که در تهیۀ یک نوشته شریک می‌شوند، نام شان درج و سهم آن‌ها در مقاله مشخص شود، و باید ارادت‌مندانه انجام مسؤولیت کنند، و در قبال نتایج آن نیز مسؤولیت‌پذیر باشند؛
- ارزش و امتیاز نوشته‌های مشترک و نیز تقبل مسؤولیت، در سهمی است که هرکدام عملاً انجام داده اند؛
- قبل از ارسال نوشته به دوفصل‌نامه، نویسندۀ مسؤول، جهت فراهمی رضایت خاطر، نسخۀ نهایی را با مشترکان، در میان می‌گذارد؛
- از مسؤولیت‌های نویسنده حفظ حریم خصوصی، کرامت انسانی، حقوق آزادی و رفاه شریکان پژوهش می‌باشد؛
- نوشته‌های پیچیده به مسایل بشری [مانند شبیه‌سازی، مطالعات میدانی و مصاحبه‌‌ها، نمونه‌های مورد مطالعۀ انسانی و حیوانی] باید سازگار با اصول حقوقی، ارزش‌های ملی، اسلامی و انسانی باشد.
یادداشت: نوشته‌های ارسالی‌یی که ارزش‌های نام برده را نداشته باشند، نشر نمی‌گردند.
